Malaria (inaczej: zimnica) jest najpowszechniejszą chorobą pasożytniczą w tropiku. Stanowi ona od lat jeden z ważniejszych problemów zdrowia publicznego w krajach gorących stref klimatycznych i jest zagrożeniem zarówno dla zdrowia ich mieszkańców, jak i podróżnych odwiedzających tereny malaryczne. W ciągu ostatniej dekady liczne akcje zwalczania tej choroby, podejmowane przede wszystkim przez organizacje pozarządowe w państwach rozwijających się, doprowadziły do poprawy sytuacji miejscowej ludności oraz ograniczenia zachorowań na malarię na świecie. Nadal jednak stanowi ona główną, infekcyjną przyczynę zgonów osób podróżujących.
Ważne informacje dotyczące malarii:
- Jest to groźna dla zdrowia i życia choroba pasożytnicza o gwałtownym przebiegu, przenoszona przez ukłucia komarów w tropiku.
- Występuje w ponad 100 krajach, także w rejonach popularnych turystycznie.
- Na powikłania tej choroby najbardziej narażone są dzieci, kobiety ciężarne oraz nieodporni podróżni udający się do rejonów zagrożonych tą chorobą.
- Według statystyk epidemiologicznych, częściej niż co minutę umiera dziecko z powodu malarii.
- Malaria jest główną, zakaźną przyczyną śmierci osób podróżujących do tropiku!
- U osób nieodpornych, opóźnienie leczenia malarii już o 24 godziny może przyczynić się do zagrożenia życia.
- Jak dotąd, nie jest dostępna szczepionka przeciwko zimnicy.
- Zapobieganie malarii w podróży polega na ochronie przed ukłuciami komarów oraz profilaktycznym stosowaniu leków przeciwmalarycznych.
Malarię u ludzi wywołuje pięć gatunków pierwotniaków (zarodźców malarii), z czego najgroźniejszy to zarodziec sierpowaty (Plasmodium falciparum). Zarażenie tym gatunkiem pasożyta może prowadzić m. in. do rozwoju malarii mózgowej oraz innych powikłań narządowych. Malaria przenoszona jest przez ukłucia komarów widliszków. Największe ryzyko zachorowania na malarię u podróżnych dotyczy osób udających się do rejonów zagrożonych w Afryce (na południe od Sahary) oraz na niektóre wyspy Oceanii, poza tym obszary malaryczne znajdują się również w Azji, Ameryce Południowej oraz Ameryce Środkowej. W Polsce rozpoznaje się rocznie kilkadziesiąt zachorowań na malarię u osób, które powróciły z podróży do tropiku. Poważnym problemem w naszym kraju jest wysoka śmiertelność z powodu tej choroby u turystów (sięgająca ok. 5%, co oznacza, że jeden chory na 20 pacjentów z malarią umiera).
Profilaktyka malarii u podróżnych
Zgodnie z rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia, profilaktyka malarii w podróży powinna opierać się na regule „ABCD”:
A – z j. ang. „Awareness”, świadomość ryzyka malarii w rejonie podróży oraz znajomość konsekwencji zdrowotnych w razie zachorowania i konieczności pilnego leczenia,
B – z j. ang. „Bites of mosquitoes”, ochrona przed ukłuciami komarów w podróży (stosowanie repelentów odstraszających owady, moskitiera nasączona środkiem przeciwkomarowym, klimatyzacja w miejscu noclegu, ochronna odzież),
C – z j. ang. „Chemoprophylaxis”, chemioprofilaktyka, czyli zapobiegawcze stosowanie leków przeciwmalarycznych,
D – z j. ang. „Diagnosis” – szybkie rozpoznanie w razie niepokojących objawów w trakcie podróży do rejonów zagrożonych malarią lub po powrocie z takich miejsc.
Problemem jest narastająca oporność pasożytów na leki przeciwmalaryczne, zarówno te stosowane profilaktycznie, jak i służące do leczenia malarii. Przy planowaniu chemioprofilaktyki niezbędne jest więc uwzględnienie aktualnych danych w tym zakresie. Dlatego najlepiej przed każdą egzotyczną podróżą zasięgnąć porady lekarskiej dotyczącej zapobiegania malarii. Skuteczność dobrze dobranych i właściwie stosowanych leków zapobiegających malarii wynosi ponad 90%. Zażywanie preparatu przeciwmalarycznego trzeba rozpocząć jeszcze przed przybyciem do strefy malarycznej, kontynuować podczas całego pobytu w rejonie zagrożonym oraz przez 1-4 tygodnie po powrocie (w zależności od leku).
Malaria w podróży – fakty i mity
„Na malarię chorują afrykańskie dzieci, a więc dorośli podróżni nie są zagrożeni”
Rzeczywiście, największą grupę pacjentów wśród chorych na malarię stanowią dzieci,
a najwięcej zachorowań ma miejsce w tropikalnej części Afryki. Podróżni z naszej strefy klimatycznej – podobnie jak dzieci afrykańskie – nie mają jednak wykształconych mechanizmów częściowej odporności przeciwko zarodźcom malarii. Dorośli turyści są więc podatni na malarię, a co więcej, są oni szczególnie narażeni na ciężki przebieg zimnicy tropikalnej (np. malarię mózgową), powikłania i zgon z powodu tej choroby.
„Malaria to poważna choroba, która może grozić śmiercią”
Malaria jest główną, zakaźną przyczyną śmierci osób podróżujących do tropiku. Zagrożenie zdrowotne dla organizmu człowieka zależy w dużym stopniu od gatunku pasożyta, którym chory jest zarażony (najgroźniejszy z nich to Plasmodium falciparum, wywołujący tzw. malarię tropikalną). Jednak niezależnie od tego, malaria u osób nieodpornych zawsze jest chorobą ciężką i gwałtowną, a jej leczenie u podróżnych wymaga hospitalizacji. U niektórych chorych konieczna jest pomoc medyczna w warunkach oddziału intensywnej terapii.
„Charakterystycznym objawem malarii są ataki gorączki, które pojawiają się co dwa lub trzy dni.”
Regularne ataki objawów malarii z dreszczami, gorączką i potliwością, pojawiające się co dwa lub trzy dni charakterystyczne są dla zarażenia niektórymi gatunkami zarodźca malarii. Jednak w przypadku zimnicy wywołanej przez Plasmodium falcpiarum, czyli najgroźniejszego spośród zarodźców chorobotwórczych dla człowieka, takiej zależności nie obserwuje się. Początkowe objawy malarii tropikalnej nie są charakterystyczne i mogą przypominać dolegliwości typowe dla grypy lub innych infekcji wirusowych. Oprócz gorączki, chorzy na malarię zwykle skarżą się często na ból głowy, mięśni i stawów oraz znaczne osłabienie.
U części z pacjentów w trakcie choroby dochodzi do groźnych powikłań ze strony wielu narządów wewnętrznych np. malarii mózgowej, zaburzeń oddychania lub ostrej niewydolności nerek.
„Malarii nie da się wyleczyć, po pierwszym ataku zawsze może zdarzyć się nawrót choroby”
Niektóre gatunki zarodźców malarii wykształcają tzw. uśpione stadia rozwojowe w wątrobie, które mogą wywołać nawrót objawów po kilku tygodniach lub miesiącach, a nawet po upływie kilku lat od wyzdrowienia. Obecne możliwości diagnostyczne pozwalają jednak na dokładną identyfikację gatunku pasożyta u podróżnego chorego na malarię, a w razie potrzeby dostępne są leki zwalczające te postaci zarodźca, które odpowiadają za nawroty choroby.
W każdym przypadku zachorowania na malarię najważniejszą sprawą jest pilne rozpoznanie
i podjęcie terapii, jako że o niekorzystnym rokowaniu może przesądzić opóźnienie
w zastosowaniu leków przeciwmalarycznych nawet o 24 godziny! W razie gorączki lub innych niepokojących dolegliwości w rejonie zagrożonym malarią lub po powrocie z takich miejsc należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem.
„Miejscowe środki ochrony przed owadami są skuteczniejsze wobec komarów w tropiku, niż repelenty dostępne w Polsce”
Komary widliszki spotykane są także w Polsce, a skuteczność środków odstraszających owady zależy od zawartości właściwego składnika aktywnego wobec owadów oraz jego odpowiednim stężeniu w danym preparacie.
Jedną z zbadanych substancji chemicznych, o udowodnionym działaniu odstraszającym insekty, jest DEET (N,N-dietylo-3-metylobenzamid). Do środków skutecznych w zapobieganiu chorobom przenoszonym przez owady w tropiku zalicza się także ikarydynę oraz IR3535. Tego typu repelenty mogą być stosowane na zdrową i nieuszkodzoną skórę u większości osób dorosłych.
„Bezpieczniej jest leczyć się w razie objawów malarii niż stosować chemioprofilaktykę w podróży”
Warto pamiętać, że w leczeniu malarii stosowane są wielokrotnie wyższe dawki leków przeciwmalarycznych niż dawki zalecane do zapobiegania tej chorobie. Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych leków w trakcie terapii u chorego na malarię jest więc o wiele większe niż w przypadku stosowania chemioprofilaktyki. W większości sytuacji profilaktyczne leki przeciwmalaryczne są dobrze tolerowane przez podróżnych. Badania wykazały, że do najbezpieczniejszych środków zapobiegających malarii należą: atowakwon z proguanilem (preparat łączony) oraz doksycyklina. Oba te leki są dostępne w Polsce.
Konsultacja z lekarzem specjalistą w poradni medycyny podróży umożliwia indywidualny wybór leku do zapobiegania malarii, z uwzględnieniem ewentualnych przeciwwskazań oraz pozostałych okoliczności podróży, co pozwala na profilaktykę skuteczną i bezpieczną.
